مصیبت های نظام دانشگاهی

آیا من هم باید نظرم را بنویسم؟

نعمت‌الله فاضلی

۲۰ فروردین ۱۴۰۰

 بارها و بارها با این سوال ظاهرا ساده اما عجیب دانشجویان روبه رو شده ام که آیا در نوشته ها و گزارش های دانشگاهی مان می توانیم نظر خودمان هم را بنویسیم؟ پاسخ این سوال آشکار و بدیهی است. بله، باید نظرتان را بنویسید. مثل این می ماند که بپرسیم آیا برای رفع گرسنگی باید چیزی بخوریم؟

 اگر بخواهیم این پرسش را بکاویم بیش از این که نیازمند پاسخ دادن باشد، نیازمند تحلیل این است که چرا اساسا چنین پرسشی شکل می گیرد؟ چرا محقق و دانشجویی تردید دارد که در گزارش تحقیق و مقاله اش مجاز است نظرش را بنویسد یا مجاز نیست؟ البته تنها دانشجویان نیستند که با این پرسش عجیب روبرو هستند. در واقعیت انبوهی از کتاب ها و مقالات روبرو هستیم که نویسندگان آنها نظرشان را ننوشته اند و جای خالی نویسنده در آنها کاملا مشهود است. از اینرو این پرسش ظاهرا ساده و دانشجویی ابعاد گسترده ای دارد و نشانه بحران بزرگ تری در نظام دانایی ماست.

 تحلیل این موضوع محتاج بحث مبسوط و مستقلی است و مجال دیگری می طلبد. در اینجا نمی خواهم تمام قصه را روایت کنم. صرفا قصدم آشکار ساختن و آشنایی زدایی از پدیده ای است که همه جا هست ولی از آن سخنی نمی گوییم. در عین حال چون همیشه با این پرسش روبرو هستم چند ملاحظه اولیه را بیان می کنم.

نخست این که این پرسش تناقض آشکاری در خودش دارد. مطابق درک عقل سلیم هر کس چیزی می نویسد هدفش این است که نظراتش را بنویسید. درست است که نوشته های دانشگاهی و تحقیقاتی برای بیان و ارائه نتایج تحقیقات ماست، اما این تحقیقات را من و ما انجام داده و من و ما راوی و نویسنده آن هستیم. هم نویسنده متن من و ما هستیم، هم مسئولیت این متن من و مای نویسنده هستیم. وقتی به دانشجویان می گویم باید نظرات تان را بنویسد و صراحتا از ضمیر فاعلی من استفاده کنید و بنویسید «به نظر من»، «من معتقدم» و «تجربه من این است» و امثال این عبارت ها. در واکنش به من بسیاری دانشجویان می گویند «آخه استادمون گفته از خودتون ننویسید»!

 این موضوع از مصیبت های بزرگ نظام دانشگاهی ماست. نویسنده نه تنها از به کار بردن نام خودش پرهیز دارد بلکه تلاش می کند نشان دهد که آن چه می نویسد مجموعه ای از ایده هایی است که «دیگران» گفته و نوشته اند؛ گویی این متن نویسنده ندارد، بلکه صرفا «ناقل» دارد، کسی که ایده ها را صرفا نقل می کند و او مسئولیت و نقشی در این متن ندارد. توجیهی که برای این جای خالی نویسنده می آورند این است که این متن «علمی» است و ایده های این متن «شخصی» نیست. این تصور وجود دارد که اگر ضمیر فاعلی را از متن حذف کنیم این نوشته علمی است و اعتبار عینی دارد و مراعات عینیت در پژوهش و نگارش شده است.

 نمی خواهم ابعاد معرفت شناختی این مسئله باز کنم. فقط یادآور می شوم حذف من نویسنده از متن یعنی حذف خلاقیت، اندیشیدن و شور و شوق از فرایند کار فکری. این حذف کردن «من نویسنده» هم متن را سرد و بی روح می کند و از چشم خواننده می اندازد، هم باعث عدم درگیری نویسنده با متن و کار فکری اش می شود و این کار باعث دشوار شدن کار نوشتن می گردد.

لازمه رویارویی با این بحران این است که:

ریشه های تاریخی و معرفتی این سبک نگارش و این نثر خشک و بی معنا را درک کنیم.
تأثیرات و پیامدهای زیانبار حذف من و مای نویسنده را جدی بگیریم.
به ارزش های معرفتی، زیبایی شناختی و اجتماعی که به کار بردن من فاعلی و اعتبار بخشیدن به سوژه ایجاد می کند توجه کنیم.
به متن هایی که نویسنده از تجربه هایش صحبت می کند و من نویسنده در آن حضور دارد توجه کنیم و زیبایی، رسایی، غنی و سودمندی آن را با متن های خشک و ظاهرا دانشگاهی مقایسه کنیم.
از این واقعیت آگاه شویم که در نیم قرن گذشته پیشرفت های مهمی در این زمینه در جهان دانشگاهی به وجود آمده است؛ از جمله این که اساسا تجربه زیسته محققان در مرکز کارهای فکری قرار گرفته است.

 گسترش رویکرد کیفی و مردم نگاری و خودمردم نگاری و بسیار روش ها و روش شناسی های دیگر برای این است که محققان بتوانند با سبکی بنویسند که من و ما نویسنده در آن جای خود را پیدا کند. اگر درباره این نکات بیندیشیم؛ اطمینان دارم دنیای تازه ای از خلاقیت، شوق اندیشیدن و کار فکری در ما ایجاد می شود.