آیین «تَکم گردانی»؛ تجلی ستایش نوروز در فرهنگ آذربایجان

به گزارش عصر سه‌شنبه خبرنگار فرهنگی خطرنگار، اگر امروز ایران را به عنوان «گهواره تمدن» می‌شناسند ظهور تمدن در این سرزمین را باید در سابقه دیرینه ملتی شناخت که هویت فرهنگی را در لابه‌لای آیین‌ها و رسوم ستایش پروردگار بنیانگذاری کرد.
برای پی بردن به حقانیت ایران در شکل‌دهی «گهواره تمدن» بشر کافی است به کتاب قطور تاریخ سر زد و با مرور اسناد تاریخی ثبت شده بر این کتاب به شش هزار سال پیش سفر کرد.
سفری که در همان سال‌های نخست می‌توان به ثبت تاریخ سازی و پی‌جویی هویت و فرهنگ ملتی پی برد که وقتی تمام جهان را ظلمت جهل فرا گرفته بود، قومی در مسیر شکل‌دهی تمدن تلاش می کردند.
آیین کهن نوروز یکی از کهن‌ترین آیین‌هایی است که در تمام جهان آنرا به نام ایران می شناسند. آیینی با سابقه‌ای بیش از شش هزار سال تاریخ مکتوب که در سیر تطور و تحولات تاریخی، همواره بنای استوار بر معناهای بنیادین و بدون تغییر خود را در مسیر ستایش پروردگار از یک‌سو و احترام و کرنش به طبیعت از سوی دیگر متجلی کرده است.
نوروز با گشاده‌دستی، بدون در نظر گرفتن نژاد، جغرافیا، مرام و شیوه‌های سیاسی پادشاهان و امیران کشورها با اتکا به احترام به قوانین نظام طبیعت و رمز ماندگاری آن از یک سو و ستایش خالق طبیعت استوار و پابرجا راه خود را تا امروز ادامه داده است.

*** راز ماندگاری نوروز
رمز و راز ماندگاری و جاودانگی نوروز در پیام آن است. پیامی که از هزاره‌های پیش در زندگی ساده و بی‌آلایش مردم درارتباط با طبیعت تا امروز تنیده شده است. رمز و راز ارتباط مردم با طبیعت به عنوان مادرِ بخشنده و فراهم ساختن نیازهای حیات آنها به واسطه رنگارنگی فصل‌هایش، سایه گستر زندگی متمدنانه جوامع و کشورهاست.
علی بلوکباشی پژوهشگر نام‌آور فرهنگ و آیین‌های ایرانی در کتاب «نوروز؛ جشن نوزایی آفرینش» درباره راز ماندگاری و جاودانگی نوروز آورده است:
«پیام نوروز پیوسته آفریده شدن و تحول یافتن است و به جمال و جلال دست یافتن. نوروز آیینی برای حرمت نهادن به زندگی است؛ یعنی گردش و پویایی طبیعت. نوروز پیام شادمانی و زنده ماندن است و شادی و پویایی، بنیان‌های سازنده هر فرد ایرانی است. حضور آیین‌هایی که شادیِ مبتنی بر اندیشه و پاسداشت زندگی را نوید می‌دهند، سازنده آزادی یک ملت هستند، همچنین نشانی از به چالش کشاندن بحران‌های محدودیت آور. نوروز به انسان ایرانی (و تمام انسان‌های جهان) گوشزد می‌کند حقیقت در حرکت و تغییر است نه در سکون؛ یعنی به کمال رسیدن، یعنی خود را پیوسته آفریدن و دیگر شدن و تحول پذیری. جاودانگی نوروز در سودمندی آن برای انسان خواهان شادی، پویایی و زندگی و سرافرازی است، به همین دلیل در طول تاریخ ایران برای تمام اقوام ایرانی جاذبه و کششی غیرقابل انکار داشته و خواهد داشت.»
در کنار تمام داشته‌های هویت‌بخش فرهنگ نوروز برای ایران و ایرانی، جلوه‌های آیینی، خرده‌روایت‌ها و نمایش‌های گره‌خورده با رمز و راز نوروز، یکی از کاربردی‌ترین عناصر هویت‌بخش تاریخ تمدن ایران به شمار می رود.
به بهانه فرارسیدن نوروز ۱۳۹۸ مجال و مقال را قدر دانسته و در قالب سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های نمایشی و نمایش‌های آیینی ایرانیان فرهنگ‌ساز می‌پردازیم.

** پیشینه پیدایش و خاستگاه «تَکه» یا «تَکم»
سپهر فرهنگی ایران زمین به وسعت خاک این کشور وسیع و بزرگ دارای رفتارهای مختلف و متنوع در برگزاری آیین‌های ملی و مذهبی است. در زمینه نوروز نیز شاهد تنوع برگزاری اشکال آیینی و نمایش‌های مختلف آیینی در استقبال از نوروز هستیم. یکی از مهمترین و بزرگترین اقوام ایرانی، اقوام آذری و ترک زبان کشورمان هستند که در پس رفتارهای فرهنگی خود، چه در اعیاد و جشن‌های ملی و چه در مراسم مذهبی، آیین‌های بسیار متنوع، پیچیده، جذاب و البته سرگرم کننده دارند. از جمله مهم‌ترین آیین‌های مردم دیار آذربایجان در استقبال از نوروز به مراسم «تکم گردانی» و «تکم چی»ها برمی‌خوریم.
«تَکه» یا «تَکم» که به زبان آذری به معنای «بز نر» است به عنوان محور فعالیت نمایشی «تکم چی»ها به ایفای نقش می پردازد. آنها با استفاده از چوب، عروسکی به شکل بز درست می‌کنند و آن را با پشم سیاه بزهای منطقه آذربایجان می پوشانند، در کوی و برزن به راه می‌افتند و به عنوان نوید دهندگان و مژده بخشان آمدن نوروز با اشعار مختلف آذری و با حرکت دادن عروس «تکم» خود، آمدن نوروز را مژده و نوید می‌دهند.
محمدرضا درویشی پژوهشگر آیین‌ها و موسیقی نواحی ایران در کتاب «از میان سرودها و سکوت‌ها» خود درباره «تکم چی»ها و «تکم گردانان» آورده: «تکم‌چی‌ها یا عروسک‌گردان‌های نوروزی، بشارت‌دهندگان بهار و نوروز در مناطق آذربایجانی‌نشین ایران بوده‌اند. اینان با حرکت دادن تکم‌ها یا عروسک‌های کوچک چوبی تزئین شده و خواندن آواز به نوروزخوانی و بهارخوانی می‌پرداختند. تکم‌گردان‌ها آذربایجان در آستانه عید نوروز باستانی، با «تکه» – عروسک‌های بز – و ماجراهای شیرینش به استقبال بهار طبیعت و سال نو می‌روند.
تکم‌گردانی یکی از آیین‌ها و سنت‌های رایج در آذربایجان در آستانه عید نوروز و سال نو خورشیدی است. برگزارکننده این مراسم در حالی که عروسکی به شکل بز نر را در دست دارد و سر این بز را به این سو و آن سو تکان می‌دهد، شعرهایی شنیدنی دربارهٔ تکه و ماجراهای او می‌خواند. تکم‌گردان در هر کوی و برزنی حاضر می‌شود و از مردم در قبال خواندن شعرهایش و بازی دادن «تکه» عروسکی‌اش هدیه و انعام می‌ستاند.

** هنری آیینی به وسعت فرهنگ دیار آذربایجان
در حقیقت «تکم چی»ها بخش هنری برخاسته از هنر غنی موسیقی آذربایجانی هستند. به گونه ای که همواره در کنار تکم گردانان، حضور نوازندگان خبره و چیره‌دست موسیقی آذربایجان را که از آنها به عنوان «عاشیق ها» نیز یاد می شوند شاهد هستیم.
یکی از مهمترین رفتارهای فرهنگی که نمود آن را در آیین نمایشی «تکم گردانی» می‌بینیم، شناساندن نوروز، فرهنگ آن و داشته‌های این آیین کهن به کودکان و نوجوانانی است که به تماشای نقل نمایش «تکم گردانان» نشسته اند.
«تکم چی»ها آنها را نیز مانند بزرگسالان به واسطه نوروز به احترام به طبیعت و همراهی با نو شدن سال و رفتارهای خوب و کنار گذاشتن رفتارهای شیطنت آمیز نشویق می‌کنند و نوید می‌دهند.
در حقیقت آیین نمایشی «تکم گردانی» به نوعی انتقال دهنده آموزهای مهم فرهنگ غنی مردمان آذربایجان و اقلیم این منطقه به شمار می‌آید که در سپهر فرهنگی کشورمان، مهمترین مولفه ایرانیان یعنی مهربانی، نوع دوستی، سخاوت، بخشندگی و احترام را در قالب این نمایش عروسکی در مواجهه با کودک و بزرگ به نمایش می گذارد.
گزارش از امین خرمی
فراهنگ**۹۲۶۶** ۹۰۵۳

انتهای پیام /*

فرهنگی

آیین های نمایشی

نوروز

تکم گردانی