الزامات پژوهش اخلاقی و نوآوری مسئولانه چیست

به گزارش خبرنگار علمی خطرنگار، صاحب نظران حوزه فلسفه علم و اخلاق همزمان با روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه (۱۹ آبان/ ۱۰ نوامبر) و هفته ملی ترویج علم روز چهارشنبه (۲۳ آبان) در تالار سخن پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات گرد آمدند تا سویه های مختلف اخلاق را در علم و فناوری بررسی کنند.
دکتر علیرضا ثقه الاسلامی در اولین سخنرانی از دومین بهره (پنل) این نشست در سخنانی با عنوان درآمدی بر مفاهیم و مبانی اخلاق پژوهش به تعریف مختصری از فرااخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق کاربردی پرداخت و اخلاق فناوری را در حوزه اخلاق کاربردی دانست.
وی ادامه داد: اخلاق پژوهش به ملاحظات اخلاقی در پژوهش ها می پردازد و به مثابه اخلاق حرفه ای بین پژوهشگران مطرح است و نقش زیادی در توسعه علم و پژوهش دارد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات در ادامه به بیان مشکلات پژوهش بر مبنای اخلاق حرفه ای پرداخت و گفت: دانشمند یا محقق بودن به معنای داشتن حرفه در مراکز آموزشی است تا در ازای کار حرفه ای از امتیازات شغلی برخوردار شود، همچنین وقتی تولید علم به مثابه کسب و کار در بیاید؛ پیوند مستقیم بین پول و علم موجب انگیزه های متعددی برای تحقق خطاهای اخلاقی نظام مند و کلان در جامعه علمی می شود.
وی معضل دیگر در عرصه اخلاقی نبودن پژوهش را نسپردن انجام پژوهش ها به نهادهای بی طرف و سازمان های مردم نهاد دانست و گفت: این امر باعث می شود مردم به نتایج این پژوهش ها اعتماد نکنند.
ثقه الاسلامی در ادامه به ارتباط بین پژوهش و نهادهای مالی، سیاسی، اخلاقی اشاره کرده و گفت: اخلاق پژوهش از توسعه علم جدا نیست و اگر اخلاق پژوهش رعایت نشود توسعه پژوهش های آکادمیک در فرایند دموکراتیک ادامه نخواهد یافت.
این متخصص فلسفه علم با تاکید بر جدایی ناپذیر بودن پژوهش از اخلاق گفت: ابعاد مختلفی را می توان در پژوهش مطرح کرد؛ از جمله نظریه ها و اصول اخلاقی، نظارت اخلاقی، رهنمودهای اخلاقی، ابعاد تصمیم گیری در اخلاق پژوهش و نظارت حقوقی که این موارد نیاز به بررسی و تدوین راهنماها دارد.

*هنجارهای علم و تعاملات اقتصادی آکادمی با دنیای بیرون
دیگر عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور نیز در این نشست با اشاره به موجودیت نهاد علم در قرن بیستم از عبور این نهاد از سه گذار سخن گفت و افزود: آکادمی در قرن بیستم از سه مرحله عبور کرده است، پیش از جنگ جهانی اول، بعد از جنگ جهانی دوم و بعد از پایان جنگ سرد.
دکتر آرش موسوی ادامه داد: دولت ها در دوره سوم متوجه شدند علم در معادلات اقتصادی نقش دارد، علم اهمیت زیادی یافت و رقابت ها به تجاری سازی علم منجر شد. روند تجاری سازی که امروز بارقه هایی از آن را در ایران نیز مشاهده می کنیم در همه کشورها وجود دارد و حتی در دیگر کشورها با شدت بیشتری دنبال می شود.
وی به وجود دو دیدگاه اصلی در این زمینه اشاره کرد و افزود: دسته ای از علم دفاع می کنند و دسته دیگر اصالت را به اقتصاد می دهند و مشخص است این دو از جهات مختلفی با هم اختلاف دارند.
موسوی در ادامه آرای رابرت مرتون (جامعه شناس معاصر آمریکایی) را برشمرد و گفت: او علم را کالایی عمومی می دانست که سنت های تاریخی علم برای حفظ کارکردهای اقتصادی ضروری است.
وی نتیجه گیری کرد: امروز به رویکرد تلفیقی جامعه شناختی و اقتصادی نیاز داریم که به شکل های مختلف از علم و سنت های علمی دفاع کند.

*نوآوری و پژوهش مسئولانه با توسعه گفتمان دانشمندان و مخاطبان
عضو دیگر مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در این نشست بحثی را با عنوان مسئولیت پذیری در نوآوری و پژوهش ارائه کرد.
دکتر کیوان الستی از وجود دوراهی یا چالش سخن گفت و افزود: مساله این است که آیا الزاما بین اقتصاد و پیشرفت با اخلاق نستبی وجود دارد.
وی ادامه داد: این دوراهی ها در حوزه های دیگر نیز وجود دارد، مانند اینکه تا چه حد مجاز هستیم از پژوهش خود سود ببریم، اعمال مقالات علمی و پژوهشی برای ارتقای اساتید دانشگاه تا چه حد درست است و اینکه اگر بدانیم نتیجه پژوهشی به ضرر بشر است تا چه میزان می توانیم آن را ادامه دهیم.
الستی یک راه را سنجیدن هزینه ها و فواید دانست و گفت: در مورد بسیاری فناوری ها و پژوهش ها این معیار ممکن نیست، زیرا نمی دانیم آینده بسیاری از پژوهش ها به کجا ختم می شود. همچنین تا قبل از توسعه کامل، بسیاری فناوری ها قابل کنترل هستند ولی این راه نیز فایده ای ندارد زیرا نمی دانیم چقدر در آینده مفید یا مضر خواهند بود. بنابراین دخالت زودهنگام نتیجه ندارد.
وی با اشاره به تاکید بر نوآوری و پژوهش مسئولانه خاطرنشان کرد: در تکامل نظام دانشگاهی و در طول همزیستی بین جامعه و نظام دانشگاهی، تقسیم کار اخلاقی صورت گرفته که به نظر می رسد باید بازنگری شود و نباید همیشه به همین شکل باقی بماند و به سوال مسئولانه در مورد این تقسیمات نیاز است.
الستی ادامه داد: افرادی که نوآوری مسئولانه دارند باید نوعی مشارکت در تدوین نظام اخلاقی داشته باشند و اگر بخواهیم تقسیم کار را عوض کنیم، با سیاستگذاری ممکن است اما بیشتر در نظریات اخلاقی ریشه دارد.
وی با اشاره به ضرورت توجه به عقلانیت در نظام نامه های اخلاقی گفت: با اینکه عقلانیت در دوره های پیشین در تدوین این نظام نامه ها موثر بوده است به نظر می رسد در دوره های متاخر عاملی به نام گفتمان مهم می شود که در آرای هابر ماس (فیلسوف معاصر آلمانی) می بینیم.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور ادامه داد: هنجارهای روزمره با مفاهمه تغییر می کنند و افرادی که در زمینه پژوهش و فناوری فعال هستند باید با جامعه بزرگ تر مرتب ارتباط داشته باشند و اصول و هنجارهای خود را بازاندیشی کنند تا هنجارهای انان با هنجارهای فعلی جامعه متناسب شود.
وی نتیجه گیری کرد: راه حل قابل قبول این است که دائم اصول را با توجه به شرایط جامعه هدف و تغییرات درآن بازنگری و گفتمان ایجاد کنیم و هر وقت مشکلی روی داد، فضایی پیش آید که بار دیگر گفتمان را در مرتبه ای بالاتر برقرار و به اصول هنجارهای جدید برسیم.
روز جهانی علم برای صلح و توسعه با هدف ایجاد ارتباط تنگاتنگ تر میان علم و اقشار مختلف جامعه از سال ۱۳۹۱ و با پیگیری انجمن ترویج علم ایران، در مناسبت‌های تقویم رسمی کشور ثبت شد تا اهداف مختلفی از جمله بهره‌مندی آحاد جامعه از ثمرات علم، فناوری و نوآوری، معرفی پیشکسوتان و شخصیت‌های علمی برجسته کشور، ایجاد زمینه مناسب برای آشنایی دانش‌آموزان با مهارت‌ها و مشاغل علمی، ایجاد بستر و فضای مناسب گفتمان پیرامون تأثیر علم، فناوری و نوآوری بر زندگی روزمره مردم، ایجاد تمهیدات لازم برای بازدیدهای عمومی از موزه‌های علمی کشور، بازدید عمومی از مراکز و مؤسسات مؤثر در ایجاد تعامل بین علم، صلح و توسعه و معرفی برخی موقعیت‌های نو که موجب ارتقا‌ کیفیت عمومی زندگی می‌شود، به بحث و گفت و گو و نمایش گذارده شود.